Иван Глухов - "Каргышлы язмыш" (өченче бүлек)

III

Сугыш беткәч, Метри дәдәй өчен хәрби комиссариат кысалары тараеп калды, үзен саклау, карьера яулау юлында әлеге эшнең кирәге бетте. Район үзәгендә эшләү, дус-ишләр белән тиешле элемтәләр булу сәбәпле, аңа яңа эш табу әллә ни авыр булмады. Салым инспекторы булып китте ул. Өстенә СССР герблы, җиз төймәле, куе яшел төстәге бишмәт, башына кокардалы фуражка, аякларына ялтырап торган хром итекләр кигәч, Метри дәдәй үзен районның финанс министры кебек хис итте.

Салым инспекторы вазыйфасына авылларда чабаталы мужикларга, ялгыз гаиләләргә, өйләнмәгән егетләргә, кияүгә чыкмый калган кызларга бакча, терлек, баласызлык һәм башка тагын берничә төрле салым салып, шуны түләтү керә. Тагын колхозга кермәгән аерым хуҗалыкларга, нинди дә булса һөнәр белән шөгыльләнүчеләргә икеләтә-өчләтә салым салып тинтерәтү, заемга яздыру һәм аны түләтү өстәлә. Менә бу эштә Метри дәдәйгә китте инде сәхрә. Яр буенда сулыш ала алмый авызын ачып-ябып яткан балыкны яңадан суга җибәрделәрмени… Гизде ул авылларны, ачты үзенең сәләтен, күрсәтте үзенең кем икәнлеген.

Шулай беркөнне кичен ялгызым гына өйдә утырам, ниндидер китап укыйм. Әти-әниләр каядыр киттеләрме, әллә эштән кайтып җитмәделәрме, шулчак авыл советы җыештыручысы безне кәнсәләргә чакырып эндәште.

– Әтиләр өйдә юк, – дидем мин.

– Үзең бар, «исполнительлек» чираты сездә, районнан налог җыярга килделәр, әйдә, әйдә, киен дә киттек.

Мин башыма кепка элдем дә җыештыручыга ияреп кәнсәләргә чыгып киттем. Кәнсәләр – авылның үзәге. Әлеге йорт – кулаклардан калган биек, зур агач өй, капкасы да нарат такталардан, юан имән баганалардан ясалган, урыс капка дип йөртелә. Кәнсәләрдә колхоз рәисе тарафыннан көн саен нәрәт бирелә, җәен тәрәзәсе ачык булганлыктан, шау-шу тирә-якка ишетелеп тора. Әлеге йортны, үзенең торырга өе булмаганлыктан, даими шунда яшәп, авылның бер тол хатыны (балалары белән бергә) җыештыра, рәис кушкан башка эшләрне дә үтәп тора. Безнең ише малай-шалай кәнсәләр янында булырга бик яратмый, күпләре аның турыннан үтәргә дә шөлли, урап уза. Чөнки бала-чага гына түгел, күп вакытта олы мужиклар да кәнсәләрдән дер селкенеп кайта. Партиянең, дәүләтнең бөтен сәясәте, тоткан юлы авылда кәнсәләрдән башлана бит. Яшьләрне ФЗОга җибәрәләрме, ир-атны урман кисәргә озаталармы, сөт-май, ит, йон, йомырка, бәрәңге, мал тиресе җыюны оештырумы, салым, заем, страховка түләтүме – шушында эшләнә. Ызгыш-талаш, күз яше, өстәл төю, куркыту, янау, кулга алу, төрмәгә озату урыны – шул ук кәнсәләр. Шөлләмәссең аннан!

Җыештыручы артыннан курка-курка гына кәнсәләргә килеп кердем. Андый-мондый була калса, чыгып йөгерергә ишекнең кайсы якка ачылып-ябылганын абайлап калырга да онытмадым. Килеп керүгә, күзем өстәл артында утыручыга төште. Юка кара чәчен артка тараган, симез чырайлы, урындыкта киерелеп утырган бу кеше Метри дәдәй иде. Минем килүем аңа ошамады булса кирәк:

– Кая атаң? – дип кычкырды. Аптырап калдым, чөнки әтинең кайда икәнен белмим.

– Өйдә юк, – дип җавап бирдем.

– Анаң?

– Ул да өйдә юк.

– Кайдә алар?

– Белмим.

Җыештыручы сүзгә кушылды:

– Метри, ул инде исполнитель булырлык, йөрсен, мин аның ата-анасын кайдан эзлим, – ди.

– Бераздан өйләренә тагын барып кайт, ирле-хатынлы икесе дә килсеннәр, бүген эш күп, төне буе кеше чакыртам, – диде ул җыештыручыга. – Ә син, малай, Югары очтан Микайны, Праскыйны, Түбән очтан Санукны, Марҗаны алып киләсең, аларга әйтерсең, районнан Дмитрий Семенович килгән, налог җыя, акча белән килегез, диярсең.

Ул тагын әллә кемнәрнең исемнәрен атады. Әйткәндә шунысына бик гаҗәпкә калдым – үзенең ата-анасы яшендәге карт-карчыкларның, үзеннән күпкә олы ир-ат, хатын-кызларның исемнәрен атаганда ник берсен «дәдәй» яки «түти» дип әйтсен.

Мин кәнсәләрдән йөгереп диярлек чыктым. Метри дәдәй санап киткән тәртиптә чакырасы кешеләргә киттем. Беренче Микай бабайларга бардым:

– Микай бабай, сине районнан килгән Дмитрий Семенович кәнсәләргә чакыра, налук җыя, акча алып килергә кушты, – дидем өйләренә килеп керүгә.

– Ниткән Дмитрий Семенович ул? Мин андый кешене белмим, белергә дә теләмим.

– Ни, әнә Югары очның тегермәнче Симун бабай малае бит, – дим.

– Шулай дип әйтәләр аны. Симун Миткәсе чакырта, диген, Җарар, улым, хәзер барам.

Мин Метри дәдәй әйткәннәрнең барысын да берәм-берәм чакырып чыктым. Калганнарга, Дмитрий Семенович чакырта, дип тормадым, кайберләренә налук җыялар, кай­берләренә, Симун Миткәсе чакырта, дип тә әйттем, барысы да эшнең нидә икәнлеген аңладылар, чөнки аларның кәнсәләргә беренче генә чакыртылулары түгел иде.

Мин яңадан кәнсәләргә кайтып кергәндә, Микай бабай белән Праскый түти шунда иде инде.

– Ну, акча алып килдеңме, иптәш Нестерев, – диде Метри дәдәй Микай бабайга бик җитди кыяфәттә.

– Ниткән акча ди ул, әле түләгәнгә ике атна да үтмәде бит, миндә Әндри казнасы юк, акча да сукмыйм.

Микай бабай сүзләрен кырт-кырт әйтсә дә, Метри дәдәй аны тиз туктатты.

– Кычкырма, син нәрсәгә канәгать түгел, әллә властька каршымы? Мин синең тамырыңны тиз корытырмын, кулак актыгы, телеңне тыймасаң, төрмәдә чертергә дә күп сорамам.

Метри дәдәй тагын әллә нәрсәләр дип җикеренде, өстәлгә йодрыгы белән китереп сукты. Азактан:

– Менә сиңа ике сәгать вакыт, бар, сыпырт моннан, югыйсә табып килмәсәң, өеңә тентү белән үзем барам, – диде һәм Микай бабайны куып чыгарды.

Минем аңлавымча, Микай бабайга налогны колхозга кермәгән өчен кат-кат салалар икән. Теге мескен менә генә түләп котылдым дип китәргә өлгерми, аны яңадан чакырталар, аннан тагын акча таләп итәләр. Ә Микай бабайның хәзер сатар әйберсе дә калмаган. Шуңадыр инде, бик каргана-каргана, кемнедер сүгә-сүгә чыгып китте ул кәнсәләрдән.

Микай бабай чыгып китүгә, Метри дәдәйнең күзе Праскый түтигә төште, йөзенә канәгатьлек билгеләре чыкты, күңеленнән, менә мин нинди кеше, телим куып чыгарам, телим төне буе йоклатмыйча, биредә утырта алам, миңа чиксез власть бирелгән, дип уйлап та куйды булса кирәк.

Праскый түти белән Метри дәдәй – яшьтәшләр, бер сыйныфта укыдылар, тик Праскый түтигә җидедән соң укуын дәвам итәргә насыйп булмады. Иң өлкән бала буларак, ишле гаиләдә тормыш алып бару өчен аңа колхозда төпкә җигелеп эшләргә туры килде. Көтмәгәндә әтисе үлеп китте, чирле әнисе һәм өелеп калган балаларны тәрбия итү тулысы белән Праскый түти өстенә төште. Көне буе колхоз эшендә булса, төне буе ул балаларга чабата ясады, киндер сукты. Көзге пычракта, хәтта кар яуганчы бәләкәй кул арбасы белән урманнан кача-поса утын, чыбык-чабык ташыды. Праскый түтинең үзен карарга да вакыты булмады, өстенә кияргә юньле күлмәк, аягына базар чүәге дә ала алмады. Шулай да, бәрәңге-көнбагыш уңган елны спирт заводына бәрәңге тапшырып, стаканлап көнбагыш сатып, ул үзенә кара плюш жакет юнәтә алды. Озак еллар бер дә салмый кигәнлектән, хәзер ул жакет та кыршылып-тузып бетте.

Төпле-акыллы кыз булганлыктан, Праскый түтигә караучы егетләр дә юк тœгел иде. Кайчандыр шушы Метри дәдәй дә аңа күз аткалады. Ләкин хәерче, ятимә кыз, өелеп калган балалар кемгә кирәк. Шулай итеп, Праскый түти, язмышына буйсынып, кыз килеш утырып калды. Аннан соң сугыш, сугыштан соңгы хәерчелек еллары башланды, авыл тулы тол хатыннар, сазаган кызлар төркеменә килеп кушылды. Ул чорларда хатын-кызга хирыс, шомарган ир-егетләргә күк капусы ачылган кебек булды.

Ниндидер кыңгыр эш эшләп гаепләнгән кебек утыручы Праскый түти Метри дәдәйнең күзе төшүгә сискәнеп куйды, куркынган күзләре Метри дәдәй күзләре белән очрашты.

–Баласызлар өчен налогыңны син кайчан түлисең? – Метри дәдәй үзенең өстенлеген тавышына чыгарып, бик җитди әйтте бу сүзләрен.

– Метри, син үзең бик яхшы беләсең минем ничә бала туйдырганны, өстәвенә, чирле әнине дә ничә ел карыйм. Ник саласыз ул баласызлар налогын миңа? Минем аны түләрлек мөмкинлегем юк.

Праскый түти сүзләрен ышан­дырырлык, катгый итеп әйтте.

– Балалар синеке түгел, үзеңә табарга кирәк, – ди Метри дәдәй, мыскыллы елмаеп. – Мин сиңа бу мәсьәләдә ярдәм итә алам.

Ул елмайган килеш туп-туры Праскый түтинең күзләренә карап, куллары белән шапылдатып нәр­сәгәдер оятсызларча ишарә ясады.

Праскый түтинең чарасызлыктан күзләреннән яшь тамды:

– Оятсыз, җир бит, кайчан сезгә дә мондый көн килер икән, кырылышып, дөмегешеп беткәнегезне күрсәм иде. Алла бабай сезгә дә безнең көннәрне күрсәтер әле.

– Бар, бар, акча тап, ун көн эчендә түләмисең икән, бозавыгызны яки сарыгыгызны алып чыгам, ишет­теңме? Ә минем тәкъдимне уйлап бетер, югыйсә, налогтан котыла алмассың.

Праскый түти китүгә, авылның Түбән очыннан Санук, Марҗа түти һәм башкалар кәнсәләргә кереп тулды. Метри дәдәй миңа Микай бабай артыннан яңадан барырга кушты.

– Бар, килсен, теләмәсә, сөйрәп алып кил, атаңа әйт, төне буе кеше чакыртабыз. Пошол, – дип акырды ул.

Мин кәнсәләрдән чыгып, башта өйгә кайттым. Әти, әни өйдә иде. Әтигә безнең исполнитель икән­легебезне, кәнсәләргә кешеләр чакыруны, тегермәнче Симун Мит­кәсенең налог җыюын әйттем.

– Җарар, улым, син йөрмәссең инде, үзем генә барырмын, – диде әти.

Ул аягына чабатасын киде, өстенә алам-салам пинжәген элде дә чыгып китте. Мин, өстемә киндер чүбегеннән тукылган палас ябынып, иске бишмәтләр җәелгән урын-җиргә йокларга яттым.

Шушы вакыйгалардан соң атна-ун көн үттеме-юкмы, Метри дәдәй җитәкчелегендә районнан килеп, өсләренә куе яшел костюм, башларына яшел кокардалы фуражка кигән өч-дүрт ир-ат өй саен йөрде. Алар налог түләмәгәннәрнең кайсының бозавын, кайсының сарыгын алып чыкты. Микай бабай да соңгы кәҗәсеннән мәхрүм калды. Әти шунда әнигә:

– Бу Симун Миткәсе, башы коргыры, тәки авылны малсыз калдыра бит, авылдашлар дип тормый. Кара инде, ул Микайны нишләтте, ашарына калдырмыйча, соңгы бәрәңгесенә кадәр алып чыкты бит, олтырак бит.

– Микаен да әйтер идем шунда, нишләп колхозга кермичә йөри торгандыр, кешегә ничек, аңа да шул булырые әле, – дип, әни сүзгә кушылды.

– Бөтен мөлкәтен талап бетерделәр бит, хәзер колхоз да аңа борылып карамый.

Микай бабайның ир балалары булмады, өч бөртеге дә кызлар иде. Ике кызы күрше авыл егетләренә кияүгә чыкты, ә өченчесе авылныкына китте. Авылдагылар, төп йортта артык озак тормыйча, урам очына кечкенәрәк йорт җиткереп, аерылып чыктылар. Микай бабайның бөтен ышанычы, терәге авылдагы шул кызы белән киявендә иде.

Метри дәдәй теге вакытта Микай бабайга, тамырыңны тиз корытырмын, дигән иде, чынлап та, сүзендә торды. Налог түләмәгән өчен өен күрше районга сатып җибәрделәр. Микай бабай карчыгы белән, теләсә-теләмәсә дә, кызы һәм кияве бусагасына килеп егылды. Дөрес, аларны артык озак борчымады ул, ындыр артларында бушрак, аулаграк урын табып, землянка казып, карчыгы белән шунда чыкты. Караңгы, юеш землянка үзенекен итте. Берничә ел үтүгә, Микай бабабыз гүр иясе булды, карчыгы яңадан кызына кайтты.

Метри дәдәйнең эшләре гөрләп дигәндәй барды. Шулай да ул үзен намусын югалткан, миһербансыз кешегә санамады. Метри дәдәй әкренләп түләү мәсьәләсендәге зур кыенлыкларның, моң-зарларның сәбәбе халыкның хәерчелектә яшәве түгел, ә тәрбиясез, әшәке холыклы булуы дип саный башлады. «Өйрәтергә кирәк аларны, еланның койрыгына баскач кына, җизнәкәем, дип ялвара бит», – дип, еш кына сөйләнгәләп тә ала. Шушында эшләгәндә аны партиягә кабул иттеләр, партия җыелышларында ул тормыштан аерылган, чынбарлыктан ерак торган гыйбарәләр турында гына ишетте. Янәсе, бездә бөтен проблема хәл ителгән, алга куелган планнар һәрвакыт уңышлы үтәлә, халык партия алга сөргән сәясәттән канәгать. Әнә шундый иллюзияләр томанында саташып, миен миңгерәүләтеп йөри торгач, Метри дәдәй партия «чана»сының түренә менеп утырганын сизми дә калды. Ә чанага утыргач, билгеле инде, хуҗаның җырына кушылырга кирәк. Әле җырлап кына каласы түгел, сиңа инде башкаларны да җырлатуны йөклиләр. Менә шунда башлана да «осталык», «ярыш», «көчлерәк» дигән нәрсә.

Метри дәдәй бу эштә күбрәк куркыту алымын сайлый иде. Инде куркытып теләгенә ирешә алмаса, әйткәннәрен тормышка ашыра башлый, кемне төрмәгә озата, кемнең мал-туарын, каралты-курасын саттыра. Ә хатын-кызны күпме мәҗбүриләде ул – санап бетергесез. Җырламыйча кара син, бии-бии җырларсың. Метри дәдәй хезмәттәшләре арасында «көчлеләр» рәтендә йөрде. Аны хәтта налог аз җыелган участокларга да җибәрә башладылар, шулай итеп, Метри дәдәй налог җыю эшендә районның залим-жандармына әйләнде.

Метри дәдәй, әлбәттә, хөкүмәт эше генә дип йөрмәде, ул үзенең шәхси тормышын җайлауны онытмады – өйләнеп, әтисенең йорт-җирен ныгытты. Үзенә күрә аның бөтен җире җитү, дүрт ягы да төзек кебек булды. Әмма тормышта көннәр гел кояшлы гына булмый икән шул. Аның болытлы, җил-давыллы көннәре дә җитәрлек. Күпме еллар көтеп тә, Метри дәдәйләрнең балалары булмады. Авыл халкы, күрше-күлән моны Метри дәдәйнең яшьтән үк хатын-кызлар белән артык чуалып, бозылып бетүеннән кœрде. Бәлки, дөрес тә булгандыр, кем белә. Шулай да, баласызлык бәхетсез киләчәкнең шомлы бер билгесе иде…

(Дәвамы бар)