Иван Глухов - "Каргышлы язмыш" (бишенче бүлек)

Үзенә зур рәхмәт инде, минем йөземә кызыллык китермичә, әйбәт кенә эшләп чыга алды ул ике елны – алтмышын тутырып пенсиягә китте. Барысы да матур, шома гына барган кебек иде.

Метри дәдәй, пенсиягә чыккач фатир даулый башлады, сугыш ветераны буларак, хокукларын санап күрсәтте. Ләкин аңа «чират» диделәр. Бәлки, чираты да җиткән булыр иде. Ләкин, һаман шул «ләкин»нәр… Язмыш галәмәтедер. Метри дәдәйнең тагын «кара сакалы» үзеннән алданрак йөреп, каршына киртә тотып куйды. Көннәрнең берсендә каяндыр дуслар табып, Метри дәдәй эчү оештырды. Билгеле инде, азагында җәнҗал чыкты, ишекләр каерылды, тәрәзә пыялалары коелды, тулай торак тәрбиячесенә мыскыллы сүзләр әйтелде.

Уф! Икенче көнне иртән ул айныткычта уянып китте, айныткыч белән генә эш бетсә шөкер итәр, баш авыртуларга түзәр иде ул, юк шул. Шул ук көнне аны вак хулиганлык өчен ун тәүлеккә милиция подвалына ябып куйдылар. Менә көт син фатир… Өстәвенә, тулай торак тәрбиячесе дә завод директоры кабинетына Метри дәдәй өстеннән шикаять белән кергән. Директор, Метри дәдәйнең бөтен шәхси кәгазьләре белән танышкач, картлар йортына озатырга дигән карарга килгән.

Шулай итеп, Метри дәдәй теләсә-теләмәсә дә өч-дүрт ай эчендә картлар йортына барып эләкте. Шуннан соң байтак сулар акты, җил-давыллар котырып алды. Метри дәдәй бөтенләй күздән югалды гына түгел, хәтердән сызып ташланды. Кайвакыт очраклы рәвештә искә төшкәндә, бәлки, ул үлгәндер дә инде, дип уйлап куясың. Юк, үлмәгән икән. Язмышы һаман этеп-төртеп йөртә икән әле. Шулай икәнен мин бер авылдашымнан белдем. Бервакыт аның белән очрашып, сөйләшергә туры килде. Сүз аралый Метри дәдәй хакында да сөйләшеп киттек.

– Үлгәндер инде ул, соңгы вакытта тәрбия күрмәде, кемнең кадерле кешесе соң ул? – дидем.

– Үлмәгән әле, эт җан бит ул, әле күптән түгел генә Казан янындагы картлар йортында күреп кайттым үзен. Дөрес, бик бетерешкән, көчкә тын алып тора, шулай да күзләре тере күренә әле, – диде авылдашым.

– Ничек анда барып эләккән ул?

– Ул янәшә-тирәдәге барлык картлар йортында булып чыккан, ахрысы. Анда шулай, монда болай, дип, картлар йорты тәртипләре турында сөйләнеп утырды. Монысында да озак тукталмас. Чөнки аның белән бергә утырганны күргән тәрбияче, аерылышыр алдыннан яныма килеп, синең белән сөйләшәсе сүзем бар, урамга кадәр озатыйм, дип сорады. Урамга чыккач, синең кемең ул Дмитрий Семенович, диде. Беркемем дә түгел, авылдашым гына, дим. Берәр туганыдыр, бәлки алып китәргә килгәндер, дип бик сөенешкән идек, диде. Нигә, дип сорадым. Их, күрсәтте ул безгә күрмәгәнне, аның әшәкелекләренә түзә алмыйча ике тәрбияче эштән китте. Кадерсез зат ул, эчеп, дуңгыз кебек сазда аунап кайта, чишенмичә урын-җиргә ята, еш кына астына җибәрә. Әз генә тәртипкә чакыра башласаң, карагыз, юыгыз, сез шуның өчен акча аласыз, хезмәт хакыгызны эшләп алыгыз, дип, безгә кычкыра башлый. Мөдиребез никадәр башка картлар йортына озатырга маташты, булдыра алмады, җәфалый ул безне, дип зарланды тәрбияче, –дип сүзен тәмамлады авылдашым.

Чынлап та, ул әлеге картлар йортында күп яшәмәгән. Бу сөйләшүдән соң озак та тормыйча, мин аны, инде укучыга мәгълүм булганча, юл кырыеннан машинага утыртып подвалга алып кайттым. Бу минем Метри дәдәй белән соңгы очрашуым булган икән.

Гадәттә мин, көз җитеп, бәрәңге ала башлагач, чираттагы ялга китәм. Үземнең шәһәр янындагы дœрт-биш сутый бәрәңгене алып гараж базына салам да авылда яшәүче бертуган дәдәмә булышырга кайтам. Сентябрь азакларының бер шимбәсендә авылга дәдәйләргә кайттым. Дәдәйләр бәрәңгеләрен инде алып бетерә язган булганнар, миңа әлләни күп эшләргә туры килмәде. Килгән көнне үк калган җирне казып бетердек тә, кичтән мунчада юынып, бераз кунак булдык. Өстәл янында, әлбәттә, авыл хәлләре, күрше-күләннәрнең исән-иминлекләре турында сүз барды. Сүз артыннан сүз дигәндәй, чират Метри дәдәйгә дә җитте.

– Метри карт клуб артындагы ташландык утын лапасында эчеп ята, инде бер атналап шунда яши икән, дип сөйлиләр, – диде дәдәй.

– Нишләп кайтты икән ул авылга, әле күптән түгел генә мин аны подвалга алып кайткан идем, монда аның бер якын кешесе дә юк бит, – дидем.

– Тәкъдире сөйрәп йөртә торгандыр инде, башкача ничек аңларга аны, – диде дәдәй.

Без шулай дөнья хәлләрен бик озаклап сөйләшкәч, соң гына йокларга яттык. Соң ятылса да, гадәттәгечә, иртә уяндым. Дәдәй миннән дә алдан торып, малларын көтүгә куып, инде ишегалдын себереп йөри. Мин янына чыккач, ул:

– Кичә сөйләшеп кенә калдык, әнә Метри карт клуб лапасыннан урамга чыгып, сазга батып үлгән, – диде.

Мин, бу көтмәгән хәбәрне ишеткәч, нәрсә әйтергә белми тордым, тәнем туңып киткән кебек булды, күз алдыма аның подвалда матраска авып калган гәүдәсе килде.

– Ничек алай булган ул? – дип кенә әйтә алдым.

– Иртән хатыннар көтү куганда үле гәүдәсен күргәннәр, мин дә күрдем, әле хәзер дә шунда ята. Әйдә, чәй эчик тә барыйк.

Ризык юньләп тамакка үтмәде, аннан-моннан капкаладык та Метри дәдәйнең үле гәүдәсе янына киттек.

Без сизмәсәк тә, төнлә бик хәтәр яңгыр яуган, иртән генә ныгытып суытып җибәргән, күрәсең, койма буйларындагы үләннәр салкыннан кара янып салынып төшкән. Урамның күтәртелгән юл кырыйларына күлләвек-күлләвек су җыелган. Юл нык кына изелгән, резин итекләргә балчык иярә. Морҗа башларына ышкылып үткәндәй, төньяктан кара болыт агыла, иртәнге җилдән агачларның саргылт яфраклары шыбырдавы күңелгә ниндидер шыксыз уйлар китерә.

Әнә Метри дәдәйнең гәүдәсе ята. Ул яланаяк ян-якка чайкалып чыккан булса кирәк, җыелып торган суга кергән, ләкин аннан чыгып җитә алмаган, йөзтүбән егылган, билдән түбән гәүдәсе суда калган. Ялан үкчәләре су өстендә калкып тора, башын кыңгыр салган, авызы, ыңгырашыпмы, йә кычкырыпмы яткангадыр – ачык, куллары беләктән пычрак эчендә катып калган.

Их, Метри дәдәй! Ниһаять, шушында эзләп тапкансың син әҗәлеңне. Кайчандыр, бик күптән Югары оч Питер дәдәйнең судтан соң, машинага утырганда, Метри дәдәйгә әйткән сүзләре искә төште. Ничек рас килде ул сүзләр! Нахакка рәнҗетелгән, юк өчен кимсетелгән саф күңелле кешенең җан ачысы белән әйтелгән каргышы, күпме еллар узса да, төшми калмый икән!

Мәет янына авылдашларым, ир-атлар җыела башлады, колхоз бригадиры да килеп җитте. Аз гына киңәшү булып алды. Метри дәдәйне ничек күмәргә, кем кабер казыячак, кем табут ясаячак, кем мәет юачак – барын да бригадир билгеләп куйды. Мәетнең гәүдәсен ферманың азык пешерә торган бүлмәсендә юарга булдылар. Кемдер күлмәк, кемдер чалбар, кемдер башка чүпрәк-чапрак алып килергә булды. Шулчак Метри дәдәйнең: «Үлгәч, җир өстендә яткырмаслар әле», – дигән сүзләре яңадан ишетелгәндәй булды. Шушы хәлләрне күзаллаган булгандыр инде мескен. Озак та тормыйча, Метри дәдәйнең гәүдәсен ат арбасына салып фермага алып киттеләр. Дәдәй дә шунда китте. Мин, авылны бер кат йөреп чыгарга өлгергән бригадирга ияреп, Метри дәдәйнең соңгы көннәре үткән лапаска кердем. Каршыбызга караңгыда күзләре уттай ялтырап торган мәче ташланды һәм каядыр тиз генә юкка чыкты. Лапас почмагында такта кисәге өстендә Метри дәдәйнең капчыгы, бер кырыйда буш шешә ята. Ишек төбендә ботинка, оекбаш сәләмәләре ауный. Бригадир аның капчыгын алып эчен карады. Анда ипи сыныклары һәм ике ярты аракыдан башка бернәрсә дә юк иде. Бригадир, кабер казучыларга кирәк булыр дип, капчыкны үзе белән алды, һәм без лапастан чыктык.

Төш вакыты тирәсенә мәетне күмү өчен бөтен нәрсә әзер иде инде. Авылдашлар Метри дәдәйне күмү кагыйдәләрен төгәл үтәп, башта табутны берникадәр ара күтәреп, аннан соң аны ат арбасына салып, соңгы юлга озаттылар. Мондый вакытта безнең халык эчкерсез, беркатлы була, үлгән кешенең бәхиллеге өчен ул аның кайчандыр явызлык эшләвен дә, холыксыз-тәрбиясезлеген дә гафу итә, онытырга тырыша. Халкымның бу күркәм гадәтләре бу юлы да ачык чагылыш тапты. Мәетне җирләүдә кеше күп катнашты. Ни гаҗәп, Метри дәдәйне үзенең гомерлек дошманы итеп санагандыр дип уйлаган кешем, Гүрги дәдәй дә озатучылар арасында бар иде.

Юып, киендереп, сакал-мыегын кырып табутка салынган Метри дәдәй гел кеше рәтенә кергән, ага­рып-саргаеп киткән. Менә табутны, мәетнең башы кояш баешында калырлык итеп, кабер кырына куйдылар. Бригадир, бу кадәресен мин эшләдем инде, калганы сезнең карамакта дигән кебек, күмүне тиешле йолалары белән башкаруны Гүрги дәдәйгә тапшырды. Гүрги дәдәй кулына китабын алды, күзлеген киде һәм җиңелчә калтыравыклы тавышы белән озак итеп иман укыды. Укып бетергәч китабын ябып, күзлеген салып, тамагын кырды. Үзенчә хушлашу сүзен әйтте.

– Адәм балалары, аң булыгыз. Без Ходай тарафыннан тигез яратылган, береңнән-берең артык та, ким дә түгел. Берегезне берегез кимсетмәгез, кыерсытмагыз. Үзеңне күршеңнән өстен санама. Һәр яклап аңа булыш. Яхшыга яхшы, начарга начар булырмын, дигән ул. Метри, авыр туфрагы җиңел булсын – динсезлек, имансызлык корбаны. Динсезлектән кешелексезлеккә ара бик якын. Адәм балалары, аның язмышы бөтенегезгә гыйбрәт булсын.

Ул кулы белән мәетне чукындырган кебек итте, өстенә ак бөркәү каплап куйды һәм, табутның капкачын ябып, кадакларга кушты. Ярты сәгатьтән кабер өстендә балчык өеме һәм кояш чыгышы башында кечкенә генә имән хач утырып тора иде инде. Алар миңа узган заман башбаштакларына, залимлыкларына һәм кешене гарипләндерүче, имгәтүче төрле көчләүләргә куелган символик һәйкәлне хәтерләтте. Авыр уйлар белән зират капкасыннан чыктым…