Нагайбәк әкияте: Талиган Шомбайдан

Бу әкият чиркәү-керәшен телендә язылган.

Бялякяй  кряшēн  ауылында бēр заманда, жяшягян Мēкēтя атлы бēр карт. Ул ауылда иҥ жарлы, бик жабык, аксак-агачаяк булган (япун шугышыннан аяксыз кайткан). Ул шугышта жӧргяндя катыны бēлян балалары тирдян (тифтян) ӱлгянняр. Мēкēтя карт шугышны ӓйлянēб кайткач  жӧрягēннян каннар тамган, кюзēннян жяш китмягян. Ничēк торорга, нēй эшляргя?  Бēрдян бēр кич Мēкēтягя кюрēшēсē киҥяш итēргя кēргян.

Кюрēшē: – Арыумысыз! Мēкēтя, син ӧйдямē?

Мēкēтя пичмашында  бӧгӧрлянēб жата. Öйӧ сыуык, ашарына пēшмягян.

Мēкēтя карт:  – Арыубыз дисяҥ – арыулыгым да жук, жюнēм дя жук, жяшēйēм индē,  кӧлдян борчак чюпляб.

Кюрēшē: – Ӓйдялē, тӧш пичмашыннан, сӧйляшēб, киҥяш итēйēк. Ничēк ауыр бусада  бу дӧнжядя калган гумēрнē торорга киряк.

Мēкēтя карт: –  Эй, миндя жяшейеммē индē – агач аяк бēлян абыныб ӱлясē гня калган индē. Гумēрēм узган – кӱлмягēм тузган.

Кӱрēшē: – Байлык  бēр айлык – жарлылылык  гумēрлēк. Алай сӧйлямя, ал ӱзēҥнē кулга. Эй, Мēкēтя, сыя  катын табырга киряк. Кюрēшē ауылда бар бēр катын, ирē сугышта ӱлгян, балалары  бумаган. Барыб алыб кайт, тороб карагыз. Икēгēз дя жаҥгыз, акрыннаб тороб китēрсēз.

Мēкēтя карт: – Рахмят жакшы сюзлярēҥя. Алдагы кӧннярēҥ тягяряб барсын.

Мēкēтя карт читтян абкайткан катын бēлян катышыб тора башлаганнар. Мēкēтягя иллēдян артык, Мятӱккя  кырык жяш.  Бēр икē жыл  бēргя торгач  быларнын балалары тыуган.  Мятӱк эй матур – шалкан шикēллē кыз бала китēргян. Татый дейеб ат кушканнар. Кызлары зиба, бēр битēндя кояш уйный, игēнчēсēндя ай уйный,  чячē озон. Аккайындый ӱсēб киля. Биг жарлы тормошта торалар, сыйыр да тоторга халлярē жук. Кязялярē бар, бабай кязягя Кятюк диб ат биргян, жаланда ул кӧндя ун кязя кӧтя. Инялē-кызлы  урысларда бакча карыйлар. Аксак Мēкēтя тӧння бакча саклый, анын эшлягянēня бēр бюрēк жарма тюлēйляр.

Мятӱк ӓйтя: – Эй кыяр  баш, бюрēгēҥ дя бялякяй, ичмаса.

Жыллар уза, кыз ӱся, кодалар кюрēнмēй. Жарлылыктан куркалар, кēшēляр кызларына бирēргя бēр ӓйбēрлярē дя жук диб сӧйлӧйляр. Тюшяк бēлян мēндяр саламнан, бӧркяӱляр, чигēӱлē бистярляр, шаршаулар жук. Бēрдян бēр заманда, кязя кӧткян кӧннӧ,  Мēкēтя картка жакшы, матур гына кейенгян бēр жигēт килēб чыга.

Жигēт: – Бабай, кызыҥны бир мыя, мин аны жаратырым, чячēн кулга ураб камчы бēлян жарырым, дей.

 Бабай: – Синēҥ исēмēҥ ничēк?

Жигēт: – Исēмēм минēм Шомбай.

Бабай таягы бēлян кизяня: – Жарлы бусак та, артык балабыз жук. Эзēҥнē сēбēр бēзнēҥ жактан.

Кӧз дя уза, кыш та ӱтя, жаз житя. Мēкēтя карт сыу буйына мурда салырга тӧшкян, балык тоторга азаблана. Тагы тēгē жигēт, Шумбай килēб чыга.

Шомбай: – Эй бабай, минēм исēмēм Шомбай. Бир мыя кēйяӱгя кызыҥны, мин аны жаратырым, чячēн жодорокка ураб камчы бēлян жарырым, дей. Бабай тагын бастыра жигēтнē. Кыз ӱся, кодалар кюрēнмēйляр. Мēкēтя бēлян Мятӱк кайгыралар, кызлары бēрӱзē калса ничēк торор, диб. Алар картая, Татый ологая, "утырмага" жӧрӧргя  туганнары жук, "нардуганга" бармый, кēйēрēня жюннē кēйēмē жук. Гумēрē уза – багытлы кӧнняр жырак. Тагы кӧз дя уза, кыш та ӱтя, жаз житēб, жямнē жяй кӧннярē дя узып китя. Иртӱк Мēкēтя карауылдан кайтыб киля, кюз алдына килеб чыкты бер мишяр, алача чикмяндя, сарык бӱрēгēн кēйгян. Мēскēннēн карыны ач. Бабай жигēтнē ӧйӧня абкēря. Ашата, эчēртя, муча жагыб кēртя. Матур жигēт. Мēкēтя исēмēн сорой.

Жигēт: – Мин Шомбай. Сēзнēн кызыгызны бик жаратам. Кодаларга килябēз.

Кичкя Мятӱк бēлян Татый ӓзēрлянēб кӧтяляр кодаларны. Шомбай инясē, атасы бēлян кудалыйлар.

Мēкēтя ӓйтя: – Бēзнēн Татыйнын талигасы Шомбайдан. Жяшляр житякляшēб китяляр мишяр ауылына. Татый ӧйдя утырса да багēт аны табты.

Шомбай Татыйны бик жарата, куйыны ӧстӧндя гēня жӧртя, жēпяк-чабакта кēйēндēря, нēй ашатыйым, нēй эчēртēйēм диб кēня сорой. Шомбай бēр бала гына ӱскян, аҥа жил бēлян жаҥгыр да тӧшӧрмягянняр, инясē, атасы бай торалар: кӧтӧӱ-кӧтӧӱ мал: атлар, сыйырлар, сарыклар. Жигēтнēн атасы, инясē Татыйны уз малайларыннан да зурга кюряляр. Татыу-тынычта гумēр итяляр. Öйлярēндя сӧйӧнӧч, килēннярē курсакка калган, кул очларында гына жӧртяляр. Шомбай атка атланыб кунакка киля ӓбēй бēлян бабайга сӧйӧнӧч хабярляр алыб киля. Кēйяӱ балакай зур кючтянячляр алыб килгян – кēйēмняр, ашамтылар. Мēкēтя бēлян Мятӱк  гумēрдя кюрмягянярēн кӱряляр. Кодай бар ӓлē – ташламый. Ӓбēй сыйлый кēйяӱēн. Кыстыбыйлар ӧстялгя пēшēрēб утырта, бабай эчяргя дя таба, жараткан кēйяӱēня. Шомбайга сый бик килēшя. Ӓбēй бу сыйнын арасына бутка сала да бӧгӧп кыстыра, бутка сала да бӧгӧп кыстыра, май бēлян маныб куя.

Шомбай ӓйтя: – Ӓбēй мин мындый сый ашаганым да жугыйы, тēллярēмнē жота жаздым.

Мятӱк ӓйтя: Аша кēйяӱ балам, аша. Бу сыйны бēздя кыстыбый диб ӓйтяляр.

Шомбай ашап туйгач, тагы тугыз кыстыбый ашый.

Кēйяӱ жул буйы: «кыстыбый», «кыстыбый»... диб ӓйтя. Кайтыб житкяндя онота. «Кыз бēйēй» дя диб карый – килēшмēй. Татыйга сӧйлӧй сый турыннан, ул шундук ӓйтя: «Кыстыбый», диб. Татый кыстыбый пēшēрēб бēйēмē бēлян бēйатасын сыйлый. Шулай кряшēнняр мишярлярнē дя кыстыбый пēшēрēргя ӧйрятяляр.

Шуннан багēтлē кызларга «талигасы Шомбайдан» диб ӓйтяляр.

Геннадий Макаров әзерләде.