Иван Глухов - "Каргышлы язмыш" (икенче бүлек)

II

Метри дәдәйнең: «Кем идем дә хәзер кем мин?» – дигән сүзләре колагымда озак вакыт яңгырап йөрде, җаныма тынычлык бирмәде. Бигрәк тә, теге вакытта ул аунап калган подвал кырыеннан үтеп киткән чакта, аның янтаеп ятуы күз алдына килә дә, хәзер дә шунда йоклап ятадыр кебек тоела. Ничә тапкыр шул подвалга яңадан керергә талпындым, ләкин ниндидер эчке бер аң, йөрмә, нигә кирәк ул сиңа, андыйлар белән дөнья тулган бит, дип хәбәр сала да, мин туктамыйча юлымны дәвам итәм.

Чыннан да, Метри дәдәй кем иде? Авылдашым буларак һәм үзем аннан нибары унике яшькә кече булганлыктан, мин аны яхшы беләм. Шунлыктандыр, иң беренче күз алдыма аның яшьлек еллары килеп баса.

Метри дәдәй – сугышка кадәр үк урта мәктәп бетергән кеше. Укуны бик яхшы тәмамлаганлыктан, район мәгариф бүлеге аны бер мәктәпкә укытучы итеп билгели. Эшен яратып башкаручы кешенең уй-хыялларын сугыш өзә – Метри дәдәй фронтка китә. Әмма озак та тормый, ул җиңелчә яраланып кайтып җитә һәм яңадан сугышка китмәү чарасын күрә башлый, чөнки яра менә-менә төзәләчәк. Тегермәнче әтисе ярдәме белән ике капчык арыш оны бәрабәренә хәрби комиссариатка эшкә урнаша. Ә биредә эшләү – ул инде олы ышаныч, котылу. Алай гына да түгел, ул – власть. Хәзер Метри дәдәй сугыштан качып кына ятмый, үзе теләсә кайсын фронтка җибәрә, кирәк дип санаганнарны калдыра да ала, телиме-теләмиме ришвәт тә бар, ә аракы – хет йөзеп йөр. Ләкин зур саклык, яшерен эшли белү кирәк. Монысына инде Метри дәдәйне өйрәтәсе юк. Тормыш барысына да өйрәтә, башың гына эшләсен, дигән сүзләрне күп ишетте һәм ул аларның барысын да үзенә «саплый» барды. Ләкин Метри дәдәйнең моның белән әле күңеле тыныч кала алмады, гаделсезлекне күреп, үзенең дә шул гаделсезлекне тудыручыларның берсе икәнен аңлап, җаны әрнеде. Сугыштан кулсыз-аяксыз кайтучылар, көн саен «похоронка»лар килү, тол калган хатыннарның, әтисез калган балаларның күз яше әле күптән түгел генә мәктәпне бетергән, патриотизм тәрбиясе алган авыл егетен газаплы уйларга этәрми калмады, әлбәттә. Кеше белән күз яше, ачлык, үлем янәшә йөргәндә, мин, үгездәй таза, чибәр егет, дөньяның артына тибеп яшим бит, дип уйлады ул. Шунда ук үзенең мондый хәлен акларлык сәбәпләр дә әзерләп куйды: сугышта булдым, кан койдым, миңа беркем бәйләнә алмый. Шулай итеп, Метри дәдәйнең капма-каршы фикерле, икейөзле тормышы башланып китте.

Еллар үтә торды, хисләр тупаслана барды, замана үзенә җайлашуны таләп итте. Ниһаять, Метри дәдәйдә намус дигән нәрсә күңел түреннән акрынлап суырылып юкка чыкты. Ул сугыштан соң да берничә ел хәрби комиссариатта эшләде.

Минем үземнең дә ул чорларда колхоз эшенә тартыла башлаган чак. Урак өстендә тегермән яны колхозның иң кызу, кайнап торган ноктасына әйләнә, чөнки ул он тартудан ашлык сугуга күчә. Те­гермән һәм аның тирәсе – амбар­лар, ашлык киптергечләр, тап-такыр итеп чистартылган, себерелгән ишегаллары ындыр табагына әйләнә. Менә шунда ашлык сугучылар мыж килеп тора. Исәүрәк малайлар, кайберләре инде егет булып җиткән, басудан урак белән урылган ашлык көлтәләрен чытыр арбага төяп кайта, яшьрәк хатыннар, җитүрәк кызлар шул көлтәләрне ашлык сугу машинасы өстәленә ташый.

Олы хатын, Үринә түти бавы киселгән көлтәләрне тигезләп таратып, барабанга бирә. Ашлык сугу машинасына көлтә бирү – иң мактаулы һәм иң җаваплы эш. Мактаулылыгы – игенченең иртә яздан ипи өлгергәнчегә кадәр булган авыр хезмәтенә ашлык сукканда нәтиҗә ясалудан гыйбарәт булса, җаваплылыгы – саламны барабанга бик тигез итеп бирергә кирәк, башакта бер бөртек тә калмасын, барабан да тыгылмасын. Көлтә таратылып бетмичә, салам калынрак китсә, барабан авыр көрсенгән кебек гөжт итә, улый, авызына күп алган ризыкны чәйнәмичә йоткан казны хәтерләтә.

Салам селкүче олы хатыннар, карчыклар ашлык сугу машинасы артына парлашып тезелә. Барабаннан чыккан ашлык өстеннән саламны ике япьле агач сәнәкләр белән алып, чүмәлә ясыйлар. Менә эш безгә дә килеп җитә. Без, ике малай, ике башыннан баулар белән атка җигелгән салам тарттыргычлар ярдәмендә алмаш-тилмәш чүмәләләрне еракка, эскертләр янына алып китәбез.

Сугыштан соң берничә ел мин бе­ренче сентябрьгә кадәр атлы эш­тә эшләдем, печән җыйдым, урак өстендә салам тарттырдым. Көндезләрен шундыйрак кыр эшләрендә эшләсәк, төннәрен район үзәгенә ашлык илтергә җибәрәләр иде.

Шулай бервакыт салам сыдыртабыз. Эш кызу бара, бөтен кеше үз эше белән мәшгуль, башын күтәреп караучы да юк. Тегермән яны – ындыр табагы өстендә кара болыттай тузан күтәрелгән, ашлык сугучыларның күзләре белән тешләре генә ялтырый.

Мин, чүмәләне илтеп куеп, эскерт яныннан тегермәнгә кайтып киләм. Салам сыдырып ялтыраган юл кырында өстенә ак китель-чалбар, башына ак фуражка кигән, төз гәүдәле, түгәрәк йөзле, бер кулын чалбар кесәсенә тыккан яшь кеше басып тора. Бу Метри дәдәй иде. Ул, буш кулын изәп, миңа туктарга кушты, янына чакырды:

– Әй, малай, бар әле, тегермәнчегә кереп әйт, чыксын монда, Митя дәдәй чакыра, диген.

Бу минем Метри дәдәйне якыннан беренче күрүем иде. Кара кашлар, соры күзләр, килешле матур борын, җыйнак авыз, боерык бирер өчен генә яратылган тавыш, кыскасы, «кәртинкә»дәге менә дигән егет. Өстәвенә, ак кителе белән ак фуражкасы аңа бик килешә. Чү, кайда күргәнем бар соң әле андый киемле кешеләрне? Ә-ә, гәҗитләрдә икән. Сталин һәм аның янындагылар мав­золей мөнбәрендә шундый киемдә кулларын өскә күтәреп төшкән рәсемне күргән идем. Метри дәдәй гел Сталинга охшаган икән, тик мыегы юк та борыны кыскарак.

Тегермәнгә кереп барышлый, көлтә бирүче яшь хатыннар, җитү кызларның Метри дәдәй ягына ялтыр-йолтыр караганнары күренеп калды. Мин тегермәнгә кергәндә, Симун бабай куласага су төшүен арттыру өчен арыкны киңрәк ачып азаплана иде. Мин Метри дәдәйнең аны чакыруын әйткәч:

– Ярар, улым, бар эшеңә, чүмәләләр бик күбәймәсен, – диде дә, миңа ияреп тегермәннән чыкты һәм Метри дәдәй янына китеп барды.

Мин салам селкүче хатыннар яныннан чүмәлә куя торган урынга киттем. Салам аз иде әле, миңа бераз көтәргә туры килде. Шунда Үлҗәнә түтинең кулдаш хатынына сөйләгән сүзләре колагыма керде.

– Кем булып йөргән була бит, сөйрәлчек, 17 се дә тулмаган ма­лаемны, ай-ваена карамыйча, сугышка җибәрде, шуннан кайтмады бәгырькәем. Ә үзе нәсел үгезе кебек, хатын-кыз артыннан иснәнеп йөри, оятсыз. Әнә бит, үзенә кирәкле кеше булгач, төберклүз дигән булып, Гөриләрнекен алып калды.

Үлҗәнә түтинең кулдаш хатыны да сүзгә кушылды.

– Гөриләрнекен алып калмас иде дә, тутасы белән бик нык «юрттырды» шул, тутасы кирәгенчә сеңдерде генә инде аның колагына.

– Аның каравы хәзер бозы­лыштылар, тегесе Метринең башка авылларда да сөяркәләре булуын ишеткән дә, яныма киләсе булма, дигән.

– Метригә шул гына кирәк тә, аның дүрт ягы кыйбла, безнең ише кара халыкны мыскыл итү аңа кызык кына. Күрәсең бит, кеше муеннан пычракка батып, көн-төн эштә, ә ул хур җегетедәй сәйранлыкта йөри.

Ул арада хатыннар ат сөйрәрлек чүмәлә өйделәр, һәм мин аны сыдыртып алып киттем. Юл кырыенда, шул ук урында, Метри дәдәй белән Симун бабай кара-каршы басып тора иде әле. Пеләш башлы, тәбәнәк буйлы, сизелерлек бөкресе чыккан; он катнаш тузанга каткан күлмәк, аның өстеннән озын, төссез алъяпкыч кигән Симун бабай малаеның пәһлеван гәүдәсе каршында мескен бер мәхлукны хәтерләтә иде.

Метри дәдәй яшьтән үк иптәшләре, яшьтәшләре өстеннән хакимлек итәргә яратты, гомумән, ул үзен алардан күпкә өстен санады. Аллам сакласын, кемдер аңа каршы сүз әйтсә яки аның дәрәҗәсен төшерерлек гамәл кылса, ул аннан үч алу өчен җанын фида кылганчы көрәшәчәк. Ул үз өстенлеген уй-фигыльдә генә түгел, киенүдә, кыланышта да күрсәтергә тырышты. Хәрби комиссариатта эшләгәндә дә киенү рәвешен партия хезмәткәрләре кигән киемнәргә охшатып сайлады, йөреше салмакланды, үзен эре, тәкәббер тотты.

(Дәвамы бар)