Иван Глухов - "Каргышлы язмыш" (беренче бүлек)

I

Җәй ахыры иде. Беркөнне, табигатьнең җәйге хозурлыгы белән хушлашырга теләп, машинама утырдым да чыгып киттем. Исәбем таныш урман аланлыкларын, гөмбәлекләрне урап кайту иде. Машинам, авыр эштән соң бераз ял иткән кеше кебек, җиңеллек белән алга чаба. Юл буендагы агачларга инде көз төсе иңгән, тузанланган яфраклары да менә-менә өзелеп, җил белән еракларга очып китәр кебек.

Шәһәрне чыгып барам. Чү, юл буенда нинди кара түмгәк бу? Кеше ята түгелме соң? Аннан ерак түгел генә, автобус тукталышында юлчылар җыелган, аларның бер дә исләре китмәгән сыман. Мин дә аңа артык илтифат итмичә үтеп киттем. Азмыни мондый хәлләр хәзер: кайда кеше үтереп ташлыйлар, ә инде аунап ятучы исереккә һәр урам чаты саен диярлек абынырга була.

Гадәти күренешләр шуның белән үзенчәлекле – алар тиз онытыла. Бу хәлне дә мин күптән оныткан булыр идем һәм боларны язарга да уйламас идем, ләкин…

Мин бу көнне аланлыкларда, яңа утырткан агач үсентеләре арасында озак йөрдем. Гөмбәне дә күп җыйдым. Дөнья хәсрәтләреннән арынып, онытылып йөри торгач, шактый вакыт узганын сизми дә калганмын. Кайтыр юлга чыкканда көн төшкә авышкан иде инде. Күңел көрлегеннән, исерер дәрәҗәдәге рәхәтлек тойгысыннан теге «түмгәк» турысына җиткәнемне сизмәгәнмен дә. Кара әле, кара… «түмгәк» селкенә, торып маташа түгелме? Әйе, боз өстенә баскан карт сыер сыманрак берничә килбәтсез адым ясады. Тузанга һәм тагын әллә нәрсәләргә батып беткән озын җәйге пәлтә кигән, аркасына пычраклыктан нинди төстә икәне дә билгесез капчык аскан, җирдән өстерәлерлек озын чалбарлы бу бәндә миңа борылып карады. Дөрес, бу аның мине танырга тырышып каравы, ярдәм соравы да түгел иде, ул фәкать төссез, мәгънәсез күзләрен минем якка гына ташлады. Әмма миңа шул җитте. Мин аны таныдым, ул авылдашым Метри… Метри дәдәй иде.

Танымаган булсам, һичшиксез, бернәрсә дә булмаган кебек узып китәр идем, ләкин таныгач, нихәл итмәк кирәк, машинамны юл кырыена чыгарып туктаттым. Метри дәдәй яныма килмәде, мине танымады булса кирәк, үзем машинадан чыктым да аның янына бардым. Каршымда өтәләнеп беткән адәм баласы тора. Пеләш баш, сырланып беткән тар маңгай, еллар буе су тимәгән ябык чырай, эренләп катып беткән мескен күзләр, тешләре коелудан бүлтәеп калган күгәргән иреннәр Метри дәдәйнең үткәне һәм бүгенгесе турында ап-ачык сөйли. Пәлтә итәге һәм чалбар балакларының лыч юеш булуы, агач тамырыдай тырпаеп, калтырап торучы шыр сөяк куллары кабер бусагасын атларга бер генә адым калуын искәртә. Метри дәдәй яткан юеш урыннан бер читтәрәк аракы шешәсе ауный.

– Их, Метри дәдәй, шушы көннәргә калдыңмыни син? – дип әйтүдән башка чарам булмады.

Метри дәдәй тавышымнан тиз таныды булса кирәк, тоныкланган күзләре белән мәгънәсез карап торды да авыз эченнән нәрсәдер мыгырданды.

– Әйдә, алып кайтам, утыр машинага, – дидем. Метри дәдәй кабалангандай итте, юеш артларын сыпырып куйды, уңайсызланган булып кыланырга маташты.

– Әйдә, әйдә, туйга бармыйсың, – дидем дә, машинаның багажнигыннан буш капчык алып, арткы утыргычка җәйдем. Метри дәдәйнең җиңеннән саклык белән генә тотып, аны шунда утырттым.

Юлда аның белән нинди сүз кузгатырга? Мораль укыргамы? Кеше сүзе тәэсир итәрлек булса, бу көнгә төшәр идеме. Чынлап та, нигә әле мин аның өчен борчылам, хафаланам? Дөнья белән әллә кайчан бәхилләшкән, үз кадерен үзе мәңгелеккә югалткан кешене мин нигә әле кешегә санап, аңа хөрмәт күрсәтеп йөрим? Миңа ул нибары авылдаш кына.

– Кая кадәр барасың, Метри дәдәй? – дип сорыйм тегеннән һәм көзгедән аның йөзен күзәтәм. Чалара башлаган сакал-мыегы калтыранып куйды, тешләр булмаудан эчкә баткан яңаклары, алга чыккан ияге сөйләшкәндәге кебек бер күтәрелеп, бер төшеп алгач, дерелдәвекле авазлар чыга башлады:

– Кая булсын инде безгә, автовокзалга, аннан күз күрер.

– Кайда яшисең соң, бәлки шунда илтергәдер?

Метри дәдәй бераз уйланып торды да, моннан нигә яшереп торырга, барыбер минем тормышымны энәсеннән җебенә кадәр белә бит ул дигән сыман, җанланыбрак сөйләшә башлады.

– Шул автовокзал янындагы биш катлы йортларның берсендә нүленче катта торам, – дип елмаеп куйды.

– Ничек нүленче катта? – сорыйм тегеннән.

– Нигә, подвал инде, шуны да белмисеңме әллә?

Мин автовокзалны үтеп, биш катлы йортлар яныннан бара башладым.

– Кайсы йорт?

– Әнә тегесе, – дип күрсәтте ул бармагы белән.

Әлеге йорт янында машинамны туктаттым, Метри дәдәйгә машинадан төшәргә булыштым, капчыгын аркасына асыштым. Ул рәхмәт әйтеп китеп барды һәм, чыннан да, үзе күрсәткән йортның аргы башындагы подвал ишегеннән кереп югалды. Мин бераз машинам янында басып тордым да, тукта, мин әйтәм, авылдашның яшәү урынын да күреп чыгыйм әле дип, Метри дәдәй кереп киткән подвалга таба юнәлдем. Кояшлы, якты көннән кинәт караңгы подвалга керүдән күзләрем тиз генә ияләшә алмады. Байтак кына бер урында басып тордым, кечкенә генә подвал тәрәзәләреннән, дөресрәге, тишек-ярыктан төшкән кояш нурларыннан подвалда кайда нәрсә урнашуын бераз абайлап алдым. Әнә, түрдә кемдер чыгарып ташлаган пружиналы карават матрасында Метри дәдәй утыра, янында капчыгы ята. Почмакта гына астан өскә юан-юан канализация торбалары сузылган, вакыт-вакыт алардан шаулап су акканы ишетелә. Дымлы җир идәннән сасы, сөрсегән бәдрәф исе килә. Өстә, подвал тишегендә, ике карт мәче Метри дәдәйгә карап утыра.

– Менә минем беренче класслы номерым шушы була инде, таныш бул, – дип шаярткан булды ул, – Әйдә, утыр, хәзер сыйлыйм үзеңне.

Метри дәдәй капчыгын кулына алды да актарына башлады. Аннан башланмаган бер шешә аракы, кәгазьгә төргән ниндидер әйберләр чыгарды. Пружиналы матрасның капчыктан бушаган урынын тузаннан каккалаган булып, миңа утырырга тәкъдим итте.

– Гафу ит, Метри дәдәй, басып кына торам, – дидем. Метри дәдәй эндәшмәде, нәрсә уйлагандыр, билгесез. Бераздан, исенә төшкән кебек, капылт кына шешәнең бөкесен ача башлады. Байтак кына маташкач ачты, йөзендә сөенү галәмәте пәйда булды, капчыктан стакан алып, аңа голт-голт итеп аракы салды.

– Очрашу хөрмәтенә, – диде дә бер йотуда эчеп тә куйды, катып беткән икмәк кисәген чаштыр-чоштыр актарып алып, авызына капты, аны бер яктан икенче якка әвәләде-әвәләде дә йотып җибәрде. Шешәсен яңадан кулына алып, стаканга тагын аракы салды.

– Әйдә, Гена, йөрәгең янмасын, эчеп җибәр, – дип, Метри дәдәй стаканын миңа сузды. Мин стаканны алмадым.

– Рәхмәт, минем әле машинага утырасым бар, – дигән булдым.

Аракы Метри дәдәйнең электән дә айнып җитмәгән башына тиз барып җитте, ахры, зәһәрләнеп күзен күтәрде, гәүдә-муенын турайтты, кулын йодрыклап кемгәдер янагандай итте, аңкауларын кысып:

– Их, Гена, кем идем дә хәзер кем мин? Корбан мин! Сөйләр сүзләрем күп, ләкин сөйләүдән ни мәгънә?

Сүзләрен ул иреннәре арасыннан сөзеп чыгарды, йодрыгы белән күк­­­рә­ген төйде, бармаклары бе­лән ба­шында калган чәчләрен йолкыды.

– Нәрсә уйлаганыңны беләм, ләкин соң инде, миңа 72 яшь, сиңа бер генә үтенечем бар – мине авыл зиратына куйсагыз иде. – Бераз туктап торгач өстәп куйды: – Әлбәттә, минем үлгәнне ишетсәң.

Метри дәдәй бу сүзләрне әйткәч, олы бер эш эшләгән кебек үзеннән-үзе канәгать калды, исерүе тәмам җитте, ахрысы. Күзләре чалыш-молыш килә башлады. Тагын нәрсәдер әйтергә теләде булса кирәк, авыз эченнән аерым-аерым иҗекләр генә чыкты, аңсызланып урынга ауды.

Аның янында басып тору файдасыз иде. Шешәсенә кәгазьдән бөке ясап тыктым да стаканы белән бергә капчыгына салып куйдым, авыр уйлар белән подвал ишегенә юнәлдем.

(Дәвамы бар)