Сугыш еллары истәлекләре (дәвамы)

Сәйдәш маршы

...Сугыштан соңгы кайгы Тулы авыр еллар. Ниндидер могҗиза белән сугыштан исән кайткан Чурабатыр башлангыч мәктәп укытучысы Карл Алексеевич, башка йортларның берсендә дә булмаган "Урал" радиоалгычын, бигрәк тә олы бәйрәм көннәрендә, ачык тәрәзә төбенә урнаштырып, Казаннан яңа хәбәрләр, татарча концертлар тыңларга мөмкинлек бирә иде (рәхмәт аңа, авыр туфрагы җиңел булсын!).

...Гомеремдә онытмыйм, шулай бер көнне, 9 нчы май - Җиңү көне бәйрәмендә тәрәз тирәсенә җыелышкан халык белән тәэсирләнеп, Сәйдәш маршын тыңладык. Урамдагы әтәчләргә чаклы, кикрикләрен күтәреп, безнең тыңлаганны күзәтеп торалар кебек тоелды миңа шул чагында. Музыка тынгач, минем янда гына басып торган "Кулсыз Җәгүр" дәдәй (аның кушаматы шулай иде), музыка тәэсирендә яшьләнгән күзләрен ак болытларга төбәп: "Күп кырылсак та, барыбер без җиңдек!" - диде дә, башын югары күтәреп, горур атлап үзенең йортына таба юнәлде. Шул мизгелдә мин Сәйдәш көйләренең кешенең рухи халәтен никадәр үзгәртү сәләтенә ия булуын сизгән кебек булдым...

Инде легендар маршның кайчан һәм ничек язылу тарихына күчик. Вафат булганчыга кадәр Мәскәүдә яшәгән, милләте белән татар, үз заманында Төркестанда татар бригадасы белән командовать иткән, Укчылар полкының командиры генерал Якуп Чанышев, 1929 елны, инде ул вакытта ук киң танылып өлгергән яшь композитор Салих Сәйдәшевка, Кызыл Армиянең 11 еллыгына багышлап марш язарга тәкъдим ясый. Табигате белән тыйнак Салих: - Булдыра алырмынмы Якуп абый, бигрәк җаваплы эш бит,- ди. Әмма берничә проба ясаганнан соң, маршның беренче төп көй темасын җиңел табуы - Сәйдәшнең илһамы күтәрелеп китүенә сәбәп булгандыр, күрәсең. Маршның калган тагын ике көй темасын да ул кыска вакыт эчендә тәмамлый. Марш тематикасы буенча традицион формада - өч кисәктән төзелгән булып чыга. Яңа гына табадан төшкән Совет армиясе маршының тәүге башкарылуы - элеккеге Камал театры бинасында 1929 елның 23 февралендә була.

Климентий Ворошилов яңа татар маршын тыңлап хәйран кала һәм Сәйдәшкә үзенең кул сәгатен бүләк итә.

Марс МАКАРОВ, Казан